Diepe geulen in de equatoriale hoogvlakte van Mars zijn stille getuigen van de regenval en de stromende rivieren die er vier miljard jaar geleden voorkwamen. Nu is de planeet rood en droog. Het supercontinent Pangea leek in de Trias eenzelfde lot beschoren. Alle continenten lagen tegen elkaar aan. De landmassa was zo groot dat de oceanen alleen het klimaat aan de randen ervan be﮶loedden. Het binnenland was een rode woestijn.

Hij kende de geschiedenis van de Aarde. Hij wist dat het grote droge supercontinent er niet altijd was geweest. Het was ontstaan doordat diep in de Aarde convectiestromen in het vloeibare gesteente langzaam alle continentale schollen bijeen hadden gedreven. Overal waren continentale botsingen opgetreden, met catastrofale aardbevingen en vulkanische erupties. Groenland was met veel geweld tegen Noorwegen en Schotland aangedreven, Amerika tegen West-Afrika, Siberi렴egen Europa. Waar vroeger zee뮠waren, waren nu de continenten met grote bergruggen aan elkaar gelast. Het was ondenkbaar dat er krachten zouden zijn die dit hechte supercontinent ooit nog uit elkaar zouden krijgen.

Op klimaatverandering viel ook niet te hopen. De Triasgeoloog wist hoe veranderlijk het klimaat kon zijn. Hij had aan de in de zoutmeren afgezette lagen de periodiciteit van de klimaatveranderingen gereconstrueerd. Zijn conclusie luidde dat zij samenhingen met veranderingen in de baan van de Aarde om de Zon en veranderingen in de stand van de aardas. Hij wist dat die een looptijd van enkele tienduizenden tot honderdduizenden jaren hadden. Met zijn Triassisch rekentuig had hij echter uitgerekend dat het zeeklimaat altijd dicht bij de kust zou blijven, hoeveel het ook zou gaan regenen. Het continent was veel te groot om ooit de invloed van de oceaan te voelen. De woestijn was onherroepelijk.

Voor de mens was dus alleen plaats in de smalle kustzones, waar het soms regende en waar vis te vangen was. Het snikhete binnenland moest worden opgegeven. De reiziger keerde terug op zijn schreden en nam de boot. Overal langs de kusten vond hij voedsel en drinkwater. Zo bereikte hij zijn doel. Hij rapporteerde aan de regering dat de overleving van de mens gelegen was in het bevolken van de smalle kuststroken. De grote bevolkingsconcentratie aan de kusten bracht een hoogontwikkelde maatschappij voort. Die vond onder andere de Trias Politica uit.

Vleesbergen
Zijn achter-achterkleindochter leefde in het Boven-Krijt ergens in Mexico. Net als haar betovergrootvader was zij geoloog. Ze kende zijn bevindingen en adviezen. Zij wist ook dat zijn advies maar korte tijd bruikbaar was geweest. Dat leidde zij af uit haar eigen veldonderzoek. Zij had gezien dat over de rode kustzanden waarin haar betovergrootvader begraven lag, kalken van nieuwe zee뮠waren afgezet en kleien van uitgestrekte kustlagunen.

Waar hij niet aan gedacht had was het volgende. Als de convectiestromen onder de aardkorst hun warmte niet meer kwijt kunnen doordat de continenten niet meer willen bewegen, veranderen zij van plaats. Nieuwe stromen worden gevormd, nu van tegengestelde richting. Waar eens de continenten naar elkaar toedreven, gingen ze weer uit elkaar. Er ontstonden barsten in het kurkdroge supercontinent en die vulden zich met basaltisch magma, het bloed van de aardmantel onder de korst. Sommige scheuren gingen verder open en er ontstonden nieuwe oceanen. Meer basalt welde op uit de diepte en duwde het oceaanwater omhoog. De zeespiegel steeg en het eens zo onaantastbaar gedachte supercontinent veranderde in een onafzienbaar eilandenrijk, gescheiden door oceanen en ondiepe zee뮮 De invloed van de zee op het klimaat was terug. Het eens zo droge binnenland kon weer bevolkt worden.

Er heerste een heerlijk klimaat, tropisch vochtig van de evenaar tot de polen. Nergens waren ijskappen. Op Groenland groeiden broodvruchtbomen, in Siberi렫rioelde het van de krokodillen. Er waren andere enorme reptielen, de dinosauri벳 – domme wandelende vleesbergen, die zich gemakkelijk lieten verschalken door de gevorderde rover. In de ondiepe zee뮠vermenigvuldigden eencellige organismen zich met zo’n duizelingwekkende snelheid dat hun skeletjes overal krijtlagen van honderden meters dik vormden. Op het land hadden sommige planten een ingenieuze manier gevonden om zich te verspreiden: de bloem. Insecten konden de lokroep van hun prachtige kleuren en bedwelmende geuren niet weerstaan en wrongen zich in duizend evolutionaire bochten om een eigen plaatsje te vinden in de van plantenseks zinderende atmosfeer. Onze geologe vond 65 miljoen jaar geleden dat het eigenlijk zo maar moest blijven. Vanuit haar hangmat overzag zij de gehele archipel en ze vond die een paradijs op Aarde.

Afbeelding van de planeet Venus. In het late Krijt vertoonde de aarde grote overeenkomsten met Venus.

Een tweede zorg van mijn Krijtoma was het broeikaseffect. Er waren zoveel organismen in de oceanen bezig hun kalkskeletjes op te bouwen dat de concentratie van het koolzuurgas dat daarbij vrijkwam, onrustbarende vormen aan begon te nemen. De onderzeese vulkanen, die steeds maar weer jonge basaltlava’s uitbraakten, spoten ook gigantische hoeveelheden koolzuurgas in de atmosfeer. Nog nooit was er zoveel CO2 in de atmosfeer geweest. Het koolzuurgas zorgde voor een opwarming van het klimaat die in de geologische geschiedenis zijn weerga niet kende. Hoe lang kon dat nog doorgaan?

Als de temperatuur te hoog werd, zouden de planten verwelken voor ze de kans kregen groot te worden. Het zou al snel te warm zijn voor welke vorm van leven ook. Het leek ongerijmd, maar ze moest ineens aan Venus denken, een planeet als de Aarde, maar door een permanent wolkendek van koolzuurgas omringd en met ondraaglijke temperaturen aan haar oppervlak. Daar is geen leven mogelijk. Is dat ook de toekomst van de Aarde?

Een derde zorg was dat er zoveel leven was ontstaan in al die ondiepe zee뮬 dat er niet genoeg zuurstof in het water zat om al de afgestorven organismen af te breken. Al gauw was alle zuurstof op, het water werd zwart en levenloos en het begon te gisten, te borrelen en vreselijk te stinken. Wonderlijk iriserende vloeistoffen dreven op het water; bij blikseminslag vlogen ze in brand. De regering vroeg haar om advies: wat moest er gebeuren om al deze bedreigingen het hoofd te bieden? De stinkende zwarte zee뮠brachten haar op een idee. Ze adviseerde om met dammetjes het grootste deel van het laagland onder water te zetten, alle bomen die er stonden te kappen en ervoor te zorgen dat ze onder water kwamen te liggen zodat ze niet konden rotten. De zeespiegelstijging hielp daarbij. Ziezo zei ze, die zijn voorlopig aan de koolstofcyclus onttrokken. Als later in de geschiedenis het koolzuurgasgehalte in de atmosfeer te laag is, in een ijstijd zoals in het Perm, dan kunnen ze deze voorraden verbranden.

Of het ooit zover zou komen, heeft ze niet geweten. Op een kwade dag hoorde ze een oorverdovende explosie. De hemel verduisterde en een enorme vloedgolf overspoelde het eiland. Toen het water na maanden was gezakt, lag het eiland bedolven onder een dikke laag goudglimmende glasbolletjes, halfgesmolten gesteente, geblakerde boomstammen en vreemd gevormde stukken magnetisch metaal die afkomstig leken uit de ruimte of de aardkern. Overal dreven dode monsters op de onrustige golven. Daartussen dobberde een biezen mandje. Daar zat haar zoontje in, die met mandje en al uit zijn hangmat was geslingerd.

18.000 jaar geleden bereikte de laatste ijstijd zijn hoogtepunt in een proces dat al zo’n 80.00 jaar aan de gang was. Gigantische ijskappen bedekten de Aarde ten noorden van New York en Berlijn. In het ijs lag zoveel water opgeslagen dat de zeespiegel honderd meter daalde. Werd de Aarde een droge ijsklomp, zoals Jupitermaan Ganymedes?

Nagelgroei
Het is 1997. Ik ben geoloog. Ik heb de memoires van al mijn voorouders uit de Trias, uit het Krijt en uit de laatste ijstijd teruggevonden, diep verscholen in kilometersdikke sedimentpakketten. Ik heb meegeleefd met hun wanhoop.

Ik heb de sombere scenario’s over de Aarde als Mars, de Aarde als Venus en de Aarde als Ganymedes meegevoeld. Mijn drie voorouders leefden alle drie op momenten dat de Aarde een van zijn extreme toestanden had bereikt: de Aarde als Redhouse in de Trias, de Aarde als Greenhouse in het Krijt en de Aarde als Icehouse in het de laatste ijstijd van Pleistoceen. Wij zijn ontsnapt aan alle doemscenario’s. Waardoor?

De eerste oorzaak is de plaattektoniek. De plaattektoniek heeft ons verlost van Pangea met zijn continentale klimaat. De plaattektoniek heeft ons verlost van de zeespiegelstijging van het Krijt. De plaattektoniek zal ons eens verlossen van het Icehouse waarin we ons nog steeds bevinden.

De horizontale bewegingen van de plaattektoniek gaan snel: tot vijftien centimeter per jaar, net zo snel als je nagels groeien. Sommige bergketens zoals de Kaukasus en Nieuw-Zeeland gaan twee centimeter per jaar omhoog. De zeespiegel stijgt maar vijftien centimeter per eeuw, althans tot nu toe. Niet eens zo hard dus, zeker niet als je bedenkt dat hij in de Westerschelde tweemaal daags vierenhalve meter stijgt en daalt – door het getij. Op menselijke schaal lijkt de invloed van de plaattektoniek op het leefmilieu niet groot, maar op aardse schaal is zij bepalend.

Tweede oorzaak waardoor wij zijn ontsnapt aan de doemscenario’s zijn de klimaatsschommelingen die worden gestuurd door astronomische variaties zoals de excentriciteit van de aardbaan om de Zon en de scheefstand van de aardas. Die gaan een stuk sneller dan de plaattektoniek. Astronomische schommelingen verklaren de periodiciteiten van honderdduizend jaar en korter die het ritme van de ijstijden en de tussenliggende warme perioden bepalen.

De extreme koude die mijn voorouder achttienduizend jaar geleden ondervond, keert periodiek terug. Aan boorkernen uit de oceaanbodem ziet men dat elke ijstijd van honderdduizend jaar langzaam begint en snel eindigt. Ook kan men er aan zien dat een tussenijstijd niet langer dan tien- tot twaalfduizend jaar duurt. Wij zouden al bijna aan het eind van zo’n warme periode moeten zijn; de vorige ijstijd eindigde tienduizend jaar geleden.