Nooit bij stilgestaan dat de Kaspische Zee die wordt omringd door vijf landen (Rusland, Iran, Azerbeidzjan, Turkmenistan en Kazachstan) zo’n bijzondere zee is. Het blijkt een gesloten ecosysteem met een geheel eigen evolutie. Toch zijn de oorspronkelijke schelpdieren in de loop van de twintigste eeuw zo ongeveer geheel weggevaagd door invasieve soorten van buitenaf. Wat zijn de oorzaken en wat de gevolgen? De gelauwerde schrijver en wetenschapper Salomon Kroonenberg ging met vijftien jonge onderzoekers op onderzoek uit. Dat resulteerde in dit bevlogen verslag van jarenlang onderzoek. Kantelpunt is tevens een populaire geologische geschiedenis van deze binnenzee.
PRIDE, zo heet het project dat als doel had te begrijpen wat de oorzaken zijn van de crisis in de schelpdierenfauna van de Zwarte Zee en Kaspische Zee. Salomon Kroonenberg werd gevraagd voorzitter van de wetenschappelijke adviesraad te worden. Hij stemde in en ging met vijftien jonge geologen en biologen uit alle delen van de wereld op pad. In 27 korte, bevlogen en betrokken hoofdstukken passeren heel veel interessante zaken de revue. En hoewel dit behoorlijk ingewikkelde materie is, weet Kroonenberg het in heel begrijpelijke taal te vatten.
In het eerste hoofdstuk wordt het probleem op niets verhullende wijze beschreven. Een onderzoeker bij Naturalis Biodiversity Center in Leiden ontdekt dat in de bovenste meter van een boorkern alle gewone Kaspische schelpsoorten zijn verdwenen. In diepere lagen vind hij wél de soorten die hij er mag verwachten. Oftewel: in de afgelopen eeuw ging de oorspronkelijke scheldierenfauna volledig verloren.
Achtereenvolgens maak je in de volgende hoofdstukken kennis met allerlei wetenschappers die zich met de geologie van de Kaspische Zee hebben bezig gehouden. En dat zijn er nogal wat, want de Kaspische Zee is belangrijk vanwege de oliewinning. En waar olie wordt gewonnen, daar wordt de bodem intensief onderzocht.
De Kaspische Zee blijkt in haar geschiedenis altijd onderhevig te zijn geweest aan enorme schommelingen van de waterspiegel. De zee viel zelfs een aantal keer compleet droog! Zulke momenten noemen de onderzoekers kantelpunten. Momenten in de tijd waarop de zee een complete reset onderging. Een kantelpunt kan dus het compleet droogvallen van de zee zijn, maar ook het verzoeten of juist zout worden van het zeewater. Bevindt de zee zich in de twintigste eeuw ook op een kantelpunt, maar dan door toedoen van de mens?
Wat volgt is een stevig doch toegankelijk lesje geologie. Ik kom kaarten tegen van de aarde zoals die er 225 miljoen jaar geleden uitzag, met slechts één supercontinent Pangea. De hedendaagse aarde ziet er compleet anders uit met de ons bekende ‘losse’ continenten. Al die plaattektoniek blijkt zijn sporen te hebben achtergelaten. En één van die sporen is de Kaspische Zee, een broedplaats waar de evolutie kan experimenteren met nieuwe levensvormen zonder dat andere zeeën daar invloed op uitoefenen. Wat ik bar interessant vond tijdens het lezen van deze hoofdstukken is dat Europa en Afrika ooit gescheiden werden door een kolossale zee die bestond uit twee delen: de Paratethys en de Tethys. De Tethys ging in gewijzigde vorm verder als de Middellandse Zee. De Paratethys werd gereduceerd tot vier afzonderlijke kleinere binnenzeeën: de Pannonische Zee, de Dacische Zee, de Zwarte Zee en de Kaspische Zee. Door de plaattektoniek ontstonden overal rond de Middellandse Zee ook de ons bekende gebergten. Even terzijde: nooit geweten dat ook de Middellandse Zee ooit compleet uitgedroogd is.
Niet alleen geologisch gezien is dit interessante stuf. Ook biologisch valt er een hoop te ontdekken. Heb je het over schelpdieren in de Kaspische Zee, dan moet ook de steur worden genoemd. Deze prehistorische vis leeft namelijk van een dieet van schelpdieren. Zes soorten steur komen in de Kaspische Zee voor, waaronder één endemische: de Perzische steur (deze soort komt dus alleen in de Kaspische Zee voor). Met buitengewoon veel interesse heb ik de hoofdstukken over de gebeurtenissen in de Paratethys en de Kaspische Zee gelezen. Geologie vertelt veel over de geschiedenis, maar kennis van biologen blijkt onontbeerlijk om de geschiedenis te begrijpen. Hoe zijn die steuren bijvoorbeeld in de zee terecht gekomen? En de Kaspische zeehond, ook al endemisch in de Kaspische Zee? De Kaspische zeehond blijkt een gemeenschappelijke voorouder te hebben met de Arctische zeehond en daarmee is de vraag geboren: hoe heeft die gemeenschappelijke voorouder ooit de Kaspische zee weten te bereiken? En hoe komen de dolfijnen in de Kaspische Zee terecht? IJstijden blijken een sleutelrol te hebben. En daar sluiten de aardlagen nauw op aan, ook die aardlagen die rijk zijn aan fossiele schelpen.
Zoetwaterschelpen, brakwaterschelpen en zoutwaterschelpen komen in hun eigen lagen voor. De Kaspische Zee laat in haar geschiedenis dus flinke zeespiegelschommelingen zien. En dat heeft geleid tot de snelle evolutie van allerlei mollusken (schelpdieren in de breedste zin van het woord). De schelpdieren worden aangetroffen in allerlei aardlagen. Heel fascinerend om te lezen. Geologische processen op aarde hebben ingrijpende gevolgen. Ze leiden tot uitstervingsgolven en zijn een aanjager van evolutie. De analyse van het schelpdierenbestand in de aardlagen onder en bij de Kaspische Zee toont dat haarfijn aan.
De mens trekt ook zijn sporen. Zoals hierboven al geconstateerd, de oorspronkelijke schelpdierenfauna is nagenoeg verdwenen uit de Kaspische Zee. De aanleg van kanalen die rivieren, meren en zeeën met elkaar verbonden, leidde ertoe dat indringers de Kaspische Zee veroverden. Daarnaast zette de mens er bewust nieuwe schelpdiersoorten uit. Wat nu te doen? Beschermen wat nog over is van de rijkdom van weleer of de dramatische veranderingen accepteren als één van de kantelpunten die de Kaspische Zee nu eenmaal om de zoveel tijd ondergaat? Kroonenberg laat het antwoord in het midden. Ondertussen is wel duidelijk dat de vragen rond de kantelpunten in de Kaspische Zee model staan voor mondiale kantelpunten en vraagstukken.
Ik heb Kantelpunt in één adem uitgelezen. Salomon Kroonenberg, gelauwerd schrijver als hij is, weet deze ingewikkelde materie in heel begrijpelijke taal te vatten. De schrijver is trots op zijn team en de resultaten van de onderzoeken, dat merk je aan alles, bijvoorbeeld aan de enthousiaste manier waarop hij de jonge wetenschappers introduceert. De één is ‘energiek’, de ander ‘gepassioneerd’, weer een ander ‘enthousiast’ en dan zijn er nog de twee wiskundige ‘goudhaantjes’. Passie alom in dit boek, en dat vind ik altijd mooi om te merken.
Kantelpunt / Salomon Kroonenberg / Atlas Contact / als paperback
Mijn tips voor natuurbeleving en vogels kijken
Met deze tips beleef je de natuur nog intenser en komen de vogels letterlijk dichterbij:
 | (voor elk budget de drie beste opties) |
 | (héél véél keuze, en zelfs met geheel contactloos verblijf!) |
 | (voor elk budget een paar opties) |
 | (per provincie gesorteerd) |
 | (aantrekkelijke planten voor vogels, vlinders en andere insecten) |
 | (lees hier mijn tips om spechten, mezen en roofvogels naar je tuin te lokken) |
 | (mijn persoonlijke top tien) |