Reis naar de hel in 'Waarom de hel naar zwavel stinkt'

Op de Longlist voor de VPRO Bob den Uyl prijs 2012, de prijs die wordt uitgereikt aan het beste Nederlandstaligereisboek, staat dit jaar een zeer speciaal reisboek: 'Waarom de hel naar zwavel stinkt: Mythologie en geologie van de onderwereld' van Salomon Kroonenberg. Dit boek verlegt de grenzen van de term 'reisboek', omdat het niet enkel en alleen een beschrijving is van een reis door meerdere landen, maar ook een bijzondere reis door ruimte en tijd.

VPRO Boeken Festival en de nominatie van een reisboek naar de hel

Het VPRO Boeken Festival is net als vele andere literaire festivals een evenement waarbij schrijvers aanwezig zijn, voorlezen en de discussie aangaan met hun (toekomstige) lezers en daarnaast zijn er nog enkele andere interactieve momenten voor de lezer. Zo is er dit jaar (2012) de mogelijkheid om je eigen luisterboek in te spreken. Daarover meer op hun eigen weblog.

Hoewel het VPRO boekenfestival zich richt op de promotie van het "algemene" boek, waarbij dit jaar ook gekozen is voor het zeer brede thema "boeken", is de prijs die wordt uitgereikt op het festival zeer specifiek. Het gaat namelijk om de Bob den Uyl Prijs, de prijs voor het beste Nederlandstalige reisboek uitgegeven in het afgelopen kalenderjaar. Op de longlist van de VPRO Bob den Uyl Prijs staat een boek waarbij je, als je het doorbladert niet direct de associatie hebt met een reisboek. 'Waarom de hel naar zwavel stinkt: Mythologie en geologie van de onderwereld' geschreven door Salomon Kroonenberg lijkt in eerste instantie niets te maken te hebben met reizen. Het boek is geïllustreerd met prachtige afbeeldingen van mythologische wezens en aardrijkskundige tekeningen en foto's. Het lijkt meer een boek over geologie. Dan, bij lezing van het eerste hoofdstuk blijkt Kroonenberg zich een doel voor ogen te hebben die veel groter is dan het doen van een natuurkundig verslag: hij gaat "veldwerk doen in de hel, met hamer en kompas, mijn helden van toen [personages uit de klassieke literatuur, zoals Odysseus, red.] achterna."(1) Klinkt avontuurlijk en lijkt zelfs een beetje op de beschrijving van een jongensdroom, je ziet al voor je hoe een jongen, enthousiast gemaakt door zijn fictieve helden op zoek gaat naar de hel, om daar het kwaad te bestrijden.

Met je -fictieve- held op zoek naar de onderwereld

Salomon Kroonenberg heeft naast zijn fictieve helden nog een andere held: zijn oom Lipke Holthuis. Zijn oom was bioloog en reisde de wereld over om het onderaardse leven te onderzoeken. Kroonenberg, die op jonge leeftijd al de fascinatie van zijn oom voor de onderwereld had overgenomen, waarbij hij meer gericht was op gesteentes dan op levende wezens, werd ook daardoor aangemoedigd de wereld te bereizen en bodemonderzoek te doen. Voor zijn reis neemt hij als leidraad de klassieke literatuur waarin de hel wordt beschreven en uiteraard blijft ook Dante's 'Inferno' niet onbesproken. Door de klassieke literatuur als leidraad te nemen, wordt een niet eenvoudig onderwerp als de wetenschap van de geologie op een uiterst originele manier ingekaderd in een fictionele wereld waar de feiten samensmelten met fictie. Hij reist van Italië en Griekenland op zoek naar de mythologische rivier van de onderwereld, de Styx, naar Cappadocië in Turkije en naar China voor de grotten waarin mensen zich beschermen tegen de hel die buiten afspeelt, door Azerbedjan voor oliewinning tot aan aan Zuid-Afrika voor mijnbouw, beide laatstgenoemde landen ter illustratie van de helse omstandigheden die de mens zelf opzoekt.

Wachten tot je diamant bent

'Waarom de hel naar zwavel stinkt: Mythologie en geologie van de onderwereld' is een genot om te lezen. Kroonenbergs fascinatie voor alles wat zich in onze aarde, onder de grond, afspeelt, komt in iedere zin naar voren. Ingewikkelde beschrijvingen over natuurlijke processen en ontstaan van gesteentes en mogelijke veranderingen in hun samenstelling worden meestal duidelijk en in simpele bewoordingen uitgelegd, zodat ook de leek het begrijpt. De uitleg over een eruptie illustreert hij als volgt:

"Probeer je maar voor te stellen wat er gebeurt als je lasagna van acht kilometer dik in een geweldige bankschroef probeert samen te persen. Dan spuit de bechamelsaus er ook met grote kracht uit."(2)

Hier en daar weidt Kroonenberg echter uit, maar gezien zijn duidelijke liefde voor het onderwerp is dat zeker niet onbegrijpelijk en irriteert daardoor niet. Kroonenberg is emeritus hoogleraar geologie aan de Technische Universiteit. Zijn verhaal geeft soms het gevoel dat hij je aan je hand meeneemt langs wegen waar weinigen zijn gegaan en je vol kinderlijke opwinding vertelt wat je onderweg aan mooie aardse (en onderaardse) dingen kunt ontdekken die je veel vertellen over vroeger. Je kunt je bijna inbeelden hoe hij dat in het dagelijks leven doet met zijn studenten. Die studenten mogen dankbaar zijn voor een leraar die geologie op zo'n speelse manier kan brengen. Bovendien is Kroonenberg bijzonder humoristisch:

"Als je je laat cremeren hoef je je as dus niet te laten samenpersen tot een diamant, de natuur kan dat voor je doen. Maar je moet wel geduld hebben, het duurt misschien vier miljard jaar voor het zover is."(3)

Klacht tegen menselijk optreden

Het spanningsveld tussen mens en natuur kwam ook al eerder naar voren in twee van mijn andere artikelen, die hieronder staan vermeld. Ook Kroonenberg stelt dat de mens de natuur niet behandeld met het respect dat zij verdient. Vaak onderschatten we de waarde van de aarde, dat wil zeggen de bodem en kennen wij haar een ondergeschikte rol toe wanneer wij haar vergelijken met de atmosfeer. CO2 is net zo schadelijk voor de aarde als voor de lucht, dus wij zouden ons afval niet schaamteloos mogen dumpen in de grond. Ook moeten wij proberen de natuurlijke staat van de aarde te behouden. De aarde lijdt door teveel en roekeloze mijnbouw, landbouw en olieboringen. Onze aarde is een geschiedenisboek, waaruit we veel kunnen leren van het verleden. Veel gebieden waar voorheen bodemonderzoek werd gedaan zijn uitgeput of geheel veranderd in samenstelling. Ook ten behoeve van onderzoek zouden we meer moeten overlaten voor de volgende generaties, zodat zij met nieuwe technieken weer meer over onze geschiedenis te weten kunnen komen.

Lees verder

• 'Het geniale dier': mens en dier zielsverwant?
• Interview David Vann over 'Caribou Island'
• 'Macbeth heeft echt geleefd'; mythische, historische helden